Трендот на иселување на младите многу скапо ја чини државата која инвестира во образованието на своето население. Бројките го кажуваат следново: од една страна земјава е рангирана меѓу земјите со најниско ниво на финансиска писменост во Европа, аод друга страна 69.5% од населението го гледаат претприемништвото како пожелна кариера. Со Јован Сталевски, менаџер на ЦЕФЕ Македонија и иинтернационален ЦЕФЕ обучувач разговаравме за овие крајно неповолни трендови но и за моќта и важноста на претприемничкото учење за младите да си обезбедат финансиска едукација и подобра иднина.
Разговараше – Верица Јорданова
Јован, континуирано работиш со млади луѓе, особено на зголемување на нивната финансиска едукација и писменост. Според тебе, зошто младите ја гледаат својата иднина надвор од Македонија?
Бројните анкети и анализи изминатиот период посочија дека вработувањата само со партиска книшка, корупцијата, нефункционирањето на системите, ниските плати, животниот стандард, безнадежоста, токсичниот менталитет на работните места и неможноста да се напредува во струката, се дел од причините кои ги тераат младите да заминуваат во странство.
Бројот на младо население во Македонија од 2002 година е во опаѓање. Проценките се дека над 77.000 млади лица кои се родени во државата, заминале во странство последните години. Тоа е речиси колку што има население во Битола (74.550), вториот по големина град во земјата.
Бројките се фрапантни. Кои се последиците за економијата од растечкиот тренд на иселување?
Според пописот во 2002 година процентот на млади од вкупниот број на население е 24 проценти, додека во 2021 година е 18% – што претставува пад од 6 процентни поени. Во 2002 година државата имала 480.848 млади, додека во 2021 година има 326.733 млади лица. Според Светската банка, речиси 40% од високообразованиот кадар веќе ја напуштил земјата, што Македонија ја става во топ 5 земји во Европа со највисок „одлив на мозоци.“ Ова ја чини економијата над 1 милијарда евра годишно, бидејќи земјата губи високообразовани и квалификувани кадри во кои веќе има инвестирано огромни средства(DW).
Секако дека последиците од ова се поразителни на многу фронтови. Што мислиш, дали претприемништвото може да ги ублажи ризиците од иселувањето?
Развојот на претприемништвото во Македонија покажува позитивни трендови, со растечки стартап екосистем која ветува развој и покрај некои постојани предизвици. Според најновите податоци, во земјата функционираат над 67,000 претпријатија, при што микро-претпријатијата (со помалку од 10 вработени) претставуваат 91.2% од вкупниот деловен сектор. Овие бизниси играат значајна улога во економијата, придонесувајќи со 22.8% од вкупната додадена вредност(State Statistical Office).
Дополнително, во однос на претприемачките ставови, извештајот на Global Entrepreneurship Monitor (GEM) од 2019 година истакнува дека 69.5% од населението во Македонија го гледаат претприемништвото како пожелна кариера, додека 29.1% од испитаниците планираат да започнат сопствен бизнис во наредните три години. Поголемиот дел од претприемачите во земјата се мотивирани од потреба, а најактивната демографска група се мажите на возраст од 25-34 години (GEM Global Entrepreneurship Monitor).
Претприемништвото меѓу младите во Македонија се наоѓа на крстопат помеѓу предизвици и можности, со состојби кои значително се развиваат во текот на 2023 и 2024 година. И покрај зголемениот интерес за претприемништво кај младите, голем број од нив се соочуваат со значителни пречки како што се недостатокот на финансиска писменост, недоволна поддршка од институциите, како и трендот на иселување кој продолжува да ја намалува креативната и претприемачка сила на државата.
Според UNDP и UNICEF, претприемачите и младите често се соочуваат со недостаток на практични вештини што се неопходни за успешно водење бизнис и учество на пазарот на труд. Претприемачите во Северна Македонија играат клучна улога во економијата, со микропретпријатија кои сочинуваат 91.2% од вкупните бизниси во земјата. Сепак, многу од нив сè уште се соочуваат со предизвици во однос на пристапот до финансии, обуки за управување и развој на лидерски вештини. Според Глобалниот извештај за претприемништво (GEM), 69.5% од населението гледаат претприемништвото како добра кариера, но само мал дел од претприемачите се опремени со вештини за иновации и раст на нивните бизниси.
Дали и колку финансиската писменост игра улога во стабилната иднина на младите?
Во истражување спроведено од Светската банка во 2022 година, беше утврдено дека младите во Северна Македонија имаат ограничен пристап до финансиска едукација, како во училиштата, така и во пошироката заедница. Според извештајот, само 17% од младите изјавиле дека добиле финансиско образование како дел од нивното формално образование, што е значително пониско од просекот во ЕУ. Ова ја истакнува потребата за интеграција на финансиска едукација во образовниот систем за да се зголеми свесноста и знаењето за финансиските прашања(World Bank).
Во 2021 година Северна Македонија беше рангирана меѓу земјите со најниско ниво на финансиска писменост во Европа
Според податоците на Светската организација за финансиска писменост (OECD), во 2021 година Северна Македонија беше рангирана меѓу земјите со најниско ниво на финансиска писменост во Европа, со просечен резултат од 46% за младите на возраст од 15 до 24 години.
Овие трендови ја нагласуваат важноста на итните реформи во образованието и соработката помеѓу јавниот и приватниот сектор за да се обезбедат потребните знаења и вештини на младите за управување со финансии и успешно вклучување во пазарот на трудот.
Еден од клучните предизвици што младите претприемачи го споменуваат е недостатокот на финансиска писменост. Според податоците од истражувањата, голем број млади во земјата имаат ограничено знаење за финансиското управување и разбирање на деловните процеси. Финансиската писменост е клучен фактор за успех во претприемништвото, особено за оние кои сакаат да започнат сопствени бизниси, но многумина од нив се соочуваат со тешкотии во планирањето и управувањето со капитал.
Што во овој контекст прави ЦЕФЕ Македонија за населението во Македонија?
За да се надминат овие проблеми, иницијативи како „зголемување на можностите на младите во текот на нивното формално образование“ се насочени кон подобрување на бизнис компетенциите и финансиската писменост кај младите преку спроведување на практични (искуствени) обуки и создавање мрежи за поддршка на младинското претприемништво.
Во периодот октомври 2024 – април 2025, ЦЕФЕ Македонија, заедно со партнерски училишта и факултети ќе реализираат обуки за бизнис вештини и обуки за финансиско менаџирање на бизнис. Обуките ќе се одвиват преку методи на искуствено учење, каде учениците се во фокус на активностите и преку бизнис игри, симулации и сценарија ги градат своите компетенции и учат за дадените теми. Иницијативата ќе опфати преку 300 студенти и ученици низ Македонија, но и 150 ученици од Уганда.
Оваа иницијатива е организирана по барање на студентите и учениците кои во 2020, 2022, 2023 и 2024 година беа опфатени во проекти на дадените теми. Ќе биде координирана и финансирана од ЦЕФЕ Македонија, со поддршка од професорите, обучувачите, менторите и наставниците кои се сертифицираа за достава на обуки за бизнис вештини и финансиска писменост на обуки за обучувачи во ЦЕФЕ Македонија од 2021 до 2023 година.
Обуки за бизнис вештини ќе спроведуваат: Весна Ефремова во СОУ „Љупчо Сантов“ Кочани, Ирена Ралева Најдевска во ОЕМУЦ „Св. Наум Охридски“ Охрид, Христина Серафимовска во Факултетот за Туризам и Бизнис Логистика Скопје, Никола Делевски и Ѓорѓи Милушев во општинските средни училишта во Струмица, Емилија Митева Кацарски и Оливера Георгиева Трајковска на Економски Факултет – Штип, Благој Трајков во СОУ „Коле Нехтенин“ Штип, Маја Давкова во општинските средни училишта во Св. Николе, Ердуан Клобучишта во училишта во Дебар, Елена Гагачева и Јован Сталевски во училишта во Битола и Прилеп.
Во Уганда наш сертифициран обучувач е Џералд Аребахона од епархијата Кигези и ќе спроведува обуки за бизнис вештини на учениците во градот Кабале, со што целта е да се поттикнат да гледаат можности во Кабале и регионот и да размислуват за своја економска иднина.
Обуки за финансиска писменост ќе спроведуваат: Весна Ефремова и Елена Јанева во СОУ „Љупчо Сантов“ Кочани, Ирена Ралева Најдевска и Меланија Јосифоска во ОЕМУЦ „Св. Наум Охридски“ Охрид, Устијана Речкоска Шикоска на Универзитет „Св. Апостол Павле“ Охрид, Мила Митрева и Марија Гогова Самоников на Економски Факултет – Штип, Жаклина Атова и Вилма Илиевска во СОУ „Коле Нехтенин“ Штип, Маја Давкова во општинските средни училишта во Св. Николе, Фанија Наумовска во Гимназија „Јосип Броз Тито“ Битола, Мирјана Лозановски во Средното економмско „Јане Сандански“ Битола, Дијана Марковска и Валентина Тодороска во Струга, Славка Каркамишева во Медицинско училиште „Др. Јован Калаузи“ Битола, Снежана Обедниковска на Економски Факултет Прилеп и Стефанија Ристова од САБА Штип.
Со овој список сакаме да им оддадеме признание на училиштата и професорите кои вложуваат во себе и во своите ученици и студенти, а со тоа да поттикнеме и други професори и образовни институции да ни се придружат да работиме на јакнење на бизнис и финансиските компетенции на младите во текот на формалното образование.
Во текот на обуките учесниците ќе развиваат свои бизнис идеи и финансиски планови, а во април 2025 година, тие ќе имаат можност да учествуваат на натпревари за бизнис план и финансиска писменост, каде ќе ги претстават пред жири комисија и потенцијални инвеститори.
Експертите од ЦЕФЕ Македонија, согледуваат дека фокусот на учесниците во едукацијата се поместува од пасивни примачи и складирачи на информации во активни истражувачи и креирачи на вредност од дадените информации, организираат и „Обука за обучувачи“, која ќе се спроведе од 29 октомври до 02 ноември 2024 во Скопје. Обуката ќе се фокусира на методите на искуственото учење и работата со возрасни целни групи. За обучувачите да се компетентни, да се чувствуваат сигурни во себе, да знаат да креираат трансформирачки обуки за своите клиенти и да уживаат во своите обуки посетете ги и пријавете се за учество.
